EH11 Kolore

Mathieu da Costa, euskararen unibertsoko partaide afrikarra

10.09.2013

Eva Encinas

Balea-arrantzaleen eta truke saioen usainean ibili ginen azaroan Kanada aldean eta orain ere bertara joan nahiko genuke tarte honetan, euskarari buruz hitz egiteko. Zehazkiago euskararekin zerikusia izan zuen pertsonaia abenturazale baten inguruan aritzeko. XVII. mendetik hona giro hartan izandako zenbat gertakizun interesgarri geratu bide dira ahanzturaren txokoan… Aldiro harribitxiren batekin topo egiten dugu. Horietako bat da Mathieu da Costa. Bere istorioa iluna da, interpretagarria, datu faltaren orbanez josia, baina argi izpi ederrez jantzia. Mathieu da Costa Kanadako indigenekin izaten ziren hartu-emanetan interprete estimatua zen, oso estimatua, frantziarren eta holandarren arteko liskar iturri esaterako. Lan horietarako bere dohainak ezagunak bezain zabalak ziren, horien artean garai hartan horren funtsezkoa zen euskal pidgina menderatzea.

XVII. mendea ez zen salbuespena izan. Zaila izaten zen aberastasun bila munduan zehar barreiaturik zebiltzan europarren eta tokian tokiko indigenen arteko komunikazioa.Esaterako, garai hartan portugaldarrek, itsasoko merkataritza potentzia, eta Afrikako mendebal kostaldeko natiboek ez zuten hizkuntza komunik. Hitzarmen komertzialak, seguru asko, keinuz egiten ziren, eta gutxieneko hitz batzuez. Laster sortu zen gaur egun lingua franca edo pidgin deiturikoa. Hala ere, portugaldarrak ez ziren afrikar natiboen hizkuntza, ezta inguruan sortutako criolloa, ikastearen lagun. Nahiago zuten afrikar interpreteak erabili. Beste europar batzuek, frantziarrek, holandarrek, espainiarrek eta ingelesek kasu, ohitura hori bere gain hartu zuten. Akaso, afrikar hizkuntzak ikasteari uko egite horrek agerian uzten du herri horietako biztanleak natiboen gaindi zeudelako ustea.Testuinguru horretan, lançadoa sortu zen. Afrikako merkataritza-gune nagusietan bizitzea erabakitzen zuten edo horretarako aukeratuak izaten ziren portugaldarrak ziren. Lançadoek bertako neskekin ezkontzeko aukera izaten zuten eta horiek askotan herriko buruzagi edo boterea izaten zuten familietako alabak izaten ziren. Semeak, berriz, euroafrikarrak edo afrikar europarrak. Interprete gehienak familia misto horietan sortu ziren.

Bi aldeetako negozio, tradizio, hizkuntza eta kulturak ezagutzen zituzten eta prozesu interkulturalean funtsezko bihurtu ziren. Aldi berean, bi aldeen diskriminazioa pairatu zuten, ez baitziren guztiz talde bateko edo besteko partaide.Oso posible da Mathieu Da Costa euroafrikar familia horietako batean hazi izana. Bizi izan zen garaia kontuan hartuta, lançado eta emakume afrikar baten ezkontzaren ondoriozko hirugarren edo laugarren belaunaldikoa zela esan daiteke. Europan amerikarrekin harreman izan eta euren hizkuntzei buruz ikasi zuela aipatzen da. Da Costak Amerikako indigenen hizkuntza ikasteko lain denbora igaro ahal izan zuen bertan. Gainera, Afrikako pidgin eta hizkuntza criolloak, aldaketa batzuk zirela medio, ongi ulertzen ziren Ipar Amerikan.

Pidginen erabilpena

Taxuzko ikerketek ondorioztatzen dutenez, europarrek Amerikara eginiko lehen bidaietan ipar-ekialdeko kostan zehar amerindiarrekin merkataritzan aritzeko pidgin hizkuntzak erabili zituzten, lehen Afrikan gertatu bezala. Pidgin euskalduna izan zen gehien erabili zena, batez ere Mi’kmaq eta Montagnaisen artean. Itxura denez, beste europar herrien ordezkariek ez bezala, balea edo bakailaoa arrantzatzera joaten ziren euskaldunek, ezta larrua erostera joaten zirenek ere, ez zuten interpreterik eramaten; beraiek zuzenki ezartzen zituzten harreman komertzialak natiboekin. Posible da hainbat gazte euskaldun bertako natiboekin neguan bizitzen geratzea, euren hizkuntza ikasi eta interpreteak izateko. Hortik sortu zen pidgin euskalduna. Edozein kasutan pidginak moldatu egin ziren, amerindiarrekin ulergarri izateko, beraiengatik hiztegia eta sintaxia hartuaz.Da Costa eta bere kondizioko beste hainbat beltz hortxe jardun ziren, Afrikatik sortu eta ozeanoaz bestalde europar eta natiboen arteko harremanak sendotzeko pidgin hizkuntzen inguruan zituzten abileziak garatzen. Dirudienez, horren ondorioz ikasi zuen Da Costak pidgin euskalduna, nahiz eta nola egin zuen ziurtatzen duen aztarnarik ez egon.Oso argi dagoena zera da, pidgin euskalduna Ipar Amerikako ekialdean oso hedaturik zegoela. Hizkuntza horretan XIV. mendean zehar eta XV. mende hasieran idatziriko agiriak daude.Peter Bakker hizkuntzalariak argi azaldu du, Two Basque Loanword ikerketan. Agiri hau 1710ekoa da:«Euskaldunak Saint Lawrence golkoan bakailaoa eta balea arrantzatzen hasi zirenean, inguruko indiarren artean lagunak egin zituzten eta haiekin merkataritzan hasi ziren…Oso hizkuntza desberdinak zituztenez, hizkuntza franko moduko bat sortu zuten, euskaraz eta bi hizkuntza indiarrez osatua. Horren bidez, elkarri nahiko modu egokian ulertzen zioten. Kanadako kolonia frantziarrak eta Acadiako iparraldekoak konturatu ziren beraiek iristerako aipatu hizkuntza hori inguruan oso errotuta zegoela».Puri-purian zegoen merkataritza-gune batean lan-tresna boteretsua zuen, beraz, Mathieu Da Costak. Horregatik izan zuen horrenbesteko garrantzia garai eta toki hartan.

Itzultzaile baino gehiago

Itzultzaile baino gehiago Holandar edo frantziarrek Mathieu Da Costa eta bere antzekoak kontratatzen zituztenean, ez zituzten itzultzaile soilak kontratatzen. Euren sonak eta negoziaziorako abileziek posible egin zituzten gainontzean ezinezkoak izango ziren hainbat akordio komertzial. Europarren eta amerindiarren arteko topaketak ez ziren beti lagunartekoak izaten, ezta hurrik eman ere. Askotan ez-ulertzeek zuzenki indarkeriaren tankera hartzen zuten eta hildakoak ere izaten ziren. Ezbairik gabe, interpreteak askoz eta onartuagoak ziren eta bi aldeen arteko harreman baketsu eta onuragarriak lortzeko funtsezkoak ziren.Mathieu Da Costari buruz ezagutzen dugun lehen aipamena 1607ko otsailekoa da, Holandan zegoenekoa. Garai hartan, frantziarren eta holandarren artean lehia anitz izaten zen eta horietako bat Da Costaren bahiketa izan zen, Dugua de Monse frantziarrarekin interprete aritzeko kontratua zuela. Amsterdamen, Rouenen, Le Havren eta Europako beste herri batzuetan izandako gorabeherak dira haren bizitzari buruzko informazio argienak eta horietatik guztietatik ondorioztatu daiteke Da Costak izpiritu askea eta independentea zuela.Mathieu Da Costari buruz ezer gutxi esan daiteke ziurtasun osoz, baina Afrikako intreprete beltz baten istorio benetan esanguratsua ordezkatzen du, Kanadako historian txoko bat lortu ahal izateko bezain garrantzitsua, XVI eta XVII. mendeetako Afrikako, Europako eta Amerikako jendearen arteko harremanaren zubi nagusietako bat izan baitzen.

«Christ Maria presenta for mi balia, for mi, presenta for ju bustana»

Izenburukoa da euskal pidginetarik ezagutzen den esaldirik luzeena. Kristo, Maria, presente bat, balia, beste presente bat, buztana agertzen dira bertan. Agerikoa da euskararen eragina esaldian, nahiz eta pidgin hori Islandia inguruan egiten zen. Esanahi zehatza hauxe da: «Kristo eta Mariak balea ematen didatenean emango dizut buztana». Baditugu islandiera-euskara pidginaren beste adibide batzuk: ser travala for ju –zer egiten duzu?–, sumbatt galsardia for –zenbat galtzerdigatik?– eta for ju mala gissuna –gizon txarra zara–. Horiek dira beste adibide batzuk. Jakina, frantsesaren eta ingelesaren eragina ere sumatu daiteke bertan, baina euskaldunen arrastoa nabarmena da. Balea-arrantzarekin eta trukearekin zuen zerikusia.

Hitz soiletan ere ikus daiteke euskarak beste lurralde batzuetan izandako eragina. Errepara diezaiogun, adibidez, eusko-algonkin pidginari. Ania –anaia–, barilia –barrika–, kessona –gizona–, makia –makila– eta atouray –atorra– dira erakusgarri batzuk.
Euskara izan zen Kanadan arrastoak utzi zituen lehen hizkuntza europarra. Pidgin algonkin-euskalduna urte luzetan indigenen eta europarren arteko komunikazio tresna nagusia izan zen.
Egungo datuen arabera, euskaldunak garai luzez Labradorren errotu ziren, 1527 inguruan, bakailaoa eta balea arrantzatzeko asmoz. Ez ziren behin-betiko kokalekuak, udakoak baizik. Gutxienez 500 urtez egon dira euskaldunak Kanadako kostalde atlantikoan eta, horren ondorioz, bertako indigenekiko (eskimoak) harremanak sendotu zituzten. Horren ondorioz sortu zen pidgin euskalduna.
Pidgin algonkin-euskaldunak 1580 eta 1635 urteak bitartean izan zuen urrezko garaia, larruaren merkataritzan euskaldunak buru-belarri zebiltzanean, nahiz eta, itxura denez, 1530 inguruan hasi omen zen hitz egiten. Egungo hainbat iturrik aipatzen du haren existentzia, baina soilik esaldi gutxi batzuk eta euskal 30 hitz baino gutxiago idatzi ziren. Pidgin euskalduna Islandian ere agertu zen. Prozesua aurrekoaren antzekoa izan zen.
Pidginak oso esperientzia linguistiko bitxiak eta aberasgarriak dira. Teknikoki hizkuntza inperfektuak dira, hainbat hizkuntzaren zatiz osatuak, baina horien artean nahiko loturarik egon gabe. Ez daude instituzionalki erroturik, baizik eta sorkuntza prozesuan. Testuinguru mugatuetan garatzen dira. Pidginak eleaniztasun testuinguruetan sortzen dira eta elkar ulertzeko premiazko tresnatzat funtzionatzen dute. Horren adibide bat, egun oraindik existitzen dena, errusiera-norvegiera dugu, herri horietako arrantzaleek erabiltzen dute. Euskal pidginetan bezala, beraz, itsasoa eta trukea dira bere komunikazio xede nagusiak.
Pidgin terminoa kolonizatzaile europarren eta kolonizatuen arteko kontaktuaren ondorioz sortutako hizkuntzei dagokie. Hizkuntza mistoak dira, hainbaten eraginez sortuak, egitura sinple eta hiztegi murritzekoak. Lexikoak ez du 2.000 hitz baino gehiago izaten. Oso tarte laburrean sor daitezke, pare bat belaunaldi nahikoa da.
Gizakien arteko harremanen bidezko hizkuntzaren aldaketaren ordezkari dira pidginak eta haien oinarrizko ezaugarria sinplifikazioa da.